MUHASEBE HATALARI VE HİLELERİNİN VERGİSEL SONUÇLARI

Giriş

Muhasebe, işletmelerin finansal yapısını şeffaf ve doğru biçimde yansıtan bir bilgi sistemidir. Bu sistemin işleyişinde hata yapılması ya da kasten yanıltıcı bilgi sunulması, hem finansal tabloların güvenilirliğini hem de vergi açısından, vergi idaresiyle mükellef arasındaki ilişkiyi olumsuz etkiler. Bu bağlamda, muhasebe kayıtlarında yapılan yanlışlıkların hata mı, yoksa hile mi olarak değerlendirilmesi büyük önem taşır.

Vergi Usul Kanunu (VUK), muhasebe ve vergi uygulamalarında ortaya çıkan yanlışlıkları hata (madde 117) ve hile (madde 116) olarak iki ayrı kategoriye ayırmakta; madde 118 ise bu ayrımın esaslarını belirlemektedir. Özellikle istisna ve muafiyet uygulamalarının yanlış değerlendirilmesi, hata-hile ayrımının somutlaştığı önemli örneklerdendir. Bu makalede, VUK hükümleri çerçevesinde muhasebe hataları ve hileleri açıklanmakta, hukuki sonuçları değerlendirilmektedir.

1. Muhasebe Hataları

1.1. Kavramsal Tanım

Vergi Usul Kanunu'nun 117. maddesine göre: “Vergi hatası; vergiye müteallik hesaplarda veya vergilendirme ile ilgili işlemlerde yapılan hatalardır.”[1]

1.2. Hata Türleri

VUK 117. madde kapsamında muhasebe hataları şu şekilde sınıflandırılabilir:

-   Hesap hataları: Matrahın veya verginin yanlış hesaplanması.

- Vergilendirme hataları: Muafiyet ve istisnaların yanlış uygulanması, mükerrer vergilendirme, mükellefin yanlış sınıflandırılması gibi durumlar.

Bu durumların uygulayıcılar açısından daha iyi anlaşılması için bir kaç örnekle açıklamayla konuyu hem biraz açalıp, hemde zenginleştirlirse

1.3.  Örnekler

Örnek 1: Banka faiz gelirinin muhasebeleştirilmemesi; Bir limited şirket, dönem sonunda banka hesabında oluşan faiz gelirini kayıtlara almayı unutmuştur.

Sonuç: Bilgi eksikliği nedeniyle oluşan bu eksiklik, muhasebe hatasıdır. Kast yoktur, düzeltme ile  mümkündür (VUK 117).

Örnek 2: Yanlış amortisman oranı uygulanması;Şirket, 5 yıl amortisman süresi olan bir bilgisayarı 2 yıl içinde tamamen giderleştirmiştir.

Sonuç: Teknik bilgi eksikliğinden kaynaklanan bu durum, kasıt içermediği sürece muhasebe hatası sayılır.

Örnek 3: İade faturalarının gözden kaçması;Toptan satış yapan bir şirket, müşteriden gelen mal iade faturalarını gözden kaçırarak gelirlerini fazla göstermiştir.

Sonuç: Dikkatsizlikten kaynaklı bu durum mükellef aleyhine sonuçlansa bile muhasebe hatası sayılır.

Yukarıdaki örneklerde de görüldüğü gibi muhasebe kuralının yanlış uygulanması veya uygulamdan kaynaklanan unutma, kanunlara hakim olmada zaafiyet gösterilmesi hataların oluşmasında  başlıca konuları oluşturmaktadır.

2. Muhasebe Hileleri

2.1. Kavramsal Tanım

VUK 116. maddesi uyarınca;  “Vergi ziyaına kasıtlı şekilde neden olan fiiller hile olarak değerlendirilir.”[2]

Hile, muhasebe kayıtlarında gerçeğe aykırı işlem yapılması, belge düzenlenmesi veya veri gizlenmesi suretiyle, bilinçli bir vergi kaçırma girişimi olarak tanımlanabilir.

2.2. Hile Türleri

- Sahte belge düzenlemek veya kullanmak,

- Gelirleri gizlemek ya da olmayan giderleri kayda almak,

- Stoklarla oynamak,

- Gerçek dışı istisna/muafiyet uygulamaları.

2.3. Hukuki Sonuçlar

Vergi ziyaına hileli yollarla sebebiyet verilmesi halinde, VUK 344’e göre vergi ziyaı cezası 1 kat yerine 3 kat olarak kesilir. Ayrıca VUK 359 uyarınca kaçakçılık suçu oluşur, bu durum ceza yargılamasına da konu olabilir.[3][4]

2.4. İstisna ve Muafiyetlerin Yanlış Değerlendirilmesi: Hata mı, Hile mi?

a) Hata Olarak Değerlendirme  Örnekleri

Örnek 4: Yanlış ihracat istisnası uygulaması; Bir yazılım firması, yurt dışında mukim bir müşterisine sunduğu teknik destek hizmetini, ihracat kapsamında istisna sayarak KDV hesaplamamıştır. Ancak hizmet Türkiye’de ifa edilmiştir.

Sonuç: Yorum hatasına dayalı bu işlem muhasebe hatasıdır, kast yoktur.

Örnek 5: Muafiyetli gelirlerin beyan dışı bırakılması;Bir dernek, gelirlerinin tamamını vergiden muaf olduğunu düşünerek beyan etmemiştir. Ancak bazı gelirleri iktisadi işletme kapsamındadır.

Sonuç: Mevzuat bilgisizliğinden doğan bu işlem hata sayılır.

b) Hile Olarak Değerlendirme Örnekleri

Örnek 6: Gerçek olmayan ihracat işlemi; Bir gıda  firması, iç piyasaya sattığı mallar için ihracat yapılmış gibi sahte belgeler düzenlemiş ve KDV istisnası uygulamıştır.

Sonuç: Bilinçli şekilde yapılan bu işlem hile ve kaçakçılık suçudur.

Örnek 7: Geriye dönük sahte kira muafiyeti; Bir mükellef, eşine kiraya veriyor gibi gösterdiği iş yeri için geriye dönük kira sözleşmesi düzenlemiştir.

Sonuç: Vergi avantajı sağlama amacı taşıyan kasıtlı işlem olup hile kapsamında değerlendirilir.

Örnek 8: Teşvik için personel sayısının şişirilmesi;Bir firma, teknopark teşvikinden yararlanmak için personel sayısını fazla göstermiştir.

Sonuç: Bilinçli tahrifat olduğundan bu da hile ve vergi suçu teşkil eder.

 3. VUK 118: Hata ile Hilenin Ayırımı

VUK 118. madde, hata ve hile arasındaki farkı açıklığa kavuşturur;“Vergi hataları kasıtsızdır; kasıtlı ve maksatlı işlemler ise vergi suçudur.”[5]

Bu maddeye göre, yanlışlığın arkasında kasıt unsuru varsa işlem hileye, yoksa hataya dönüşür. Uygulamada bu ayrım, cezai sürecin yönünü belirler.

a)    Ayrım Nasıl Yapılabilinir? – Niyet (Kast) Kriteri

İstisna/muafiyet uygulamasının hata mı, hile mi olduğuna karar verirken şu kriterlere bakılmalıdır.

Kriter	Hata	Hile
Bilgi eksikliği/yanlış yorum	✔️	❌
Bilinçli ve kasıtlı eylem	❌	✔️
Vergi avantajı sağlama kastı	❌	✔️
Düzeltme ile çözülebilir mi	✔️	Genellikle ❌
Ceza türü	Vergi ziyaı cezası (%50–%100)	Vergi ziyaı + kaçakçılık (3 kat ceza)

Bu ayrım, uygulamada vergi idaresi ile mükellef arasında ihtilafa yol açabilecek niteliktedir. Bu nedenle belgelendirme, gerekçelendirme ve özelge alma gibi koruyucu uygulamalar özellikle önerilir.

Sonuç

Muhasebe uygulamalarında ortaya çıkan yanlışlıkların niyet unsuru dikkate alınarak 'hata' mı yoksa 'hile' mi olduğunun belirlenmesi, VUK kapsamındaki cezai yaptırımlar açısından kritik önemdedir. Özellikle istisna ve muafiyet uygulamalarında, kast unsuru içeren kasıtlı işlemler vergi kaçakçılığına yol açarken; bilgi eksikliği veya yanlış yorum sonucu yapılan işlemler hata olarak değerlendirilmekte ve düzeltme yoluyla telafi edilebilmektedir.
İşletmelerin ve mali müşavirlerin, bu ayrımı dikkate alarak kayıtlarını şeffaf ve dikkatli tutmaları, hem cezai yaptırımlardan korunmaları hem de vergi uyumunu sağlamaları açısından hayati önemdedir.

Dipnotlar

[1] 213 sayılı Vergi Usul Kanunu, Madde 117.

[2] 213 sayılı Vergi Usul Kanunu, Madde 116.

[3] 213 sayılı Vergi Usul Kanunu, Madde 344.

[4] 213 sayılı Vergi Usul Kanunu, Madde 359.

[5] 213 sayılı Vergi Usul Kanunu, Madde 118.

GELECEĞİN VERGİ DENETİMİ “ETİK, TEKNOLOJİ VE DAVRANIŞ ÜZERİNDEN YENİ BİR KAMUSAL MİMARİ” -4

Giriş

Geçen hafta makalenin birinci bölümünde Davranışsal vergilendirme nedir? Kavramsal temeller ve küresel eğlimleri kısmını irdelemeye çalışmıştım.  İkinci bölümde  davranışsal vergilendirmenin Türkiye’de uygulamalarını incelemeye çalışmıştım.Üçüncü bölümde ise kullanılan veri değerlendirmesinin görüngüsünü incelemeye çalışmıştım. Bu bölümde ise teknoloji ve yeni vergi kültürünü irdelemeye çalışacağım..

 Dijital Zeka ile Yeni Vergi Kültürü

Yapay zekâ ve büyük veri teknolojileri, kamu politikalarında yepyeni bir dönem başlatıyor. Bu teknolojiler sadece işlem hızını artırmakla kalmıyor; aynı zamanda yurttaşın davranışını analiz eden, hatta yönlendiren araçlar olarak devreye giriyor. Davranışsal vergilendirme, bu dijital dönüşümün en dikkat çekici alanlarından biri.

Ancak bu dönüşüm, sadece teknik bir gelişme değil; aynı zamanda etik, sosyal ve hukuki boyutları olan bir kamusal yeniden yapılanmadır.

 Teknolojik Yönelimler: Yapay Zeka ve Tahmine Dayalı Uyum Stratejileri

Yapay zekâ tabanlı vergi sistemleri:

• Mükelleflerin harcama profillerini, ödeme alışkanlıklarını ve bildirim davranışlarını analiz ederek risk skorları oluşturur.
• Uyumsuzluk riski yüksek olan gruplara özel “davranışsal müdahale” stratejileri geliştirir.
• Gelecekte bu sistemlerin, tahmine dayalı uyum önerileriyle vergisel kararları doğrudan yönlendirmesi olasıdır.

Ancak bu yönelim, kamu politikalarında “karar verme yetisinin algoritmalara devri” gibi kritik bir sorgulamayı da beraberinde getiriyor. Tabi bunların uygulanmasında temel olarak vergi mükelleflerinin doğru bilgilendirilmesi ile birlikte dijital uygulamaların sıklıkla değiştirilmemesi ve uygulayıcılara yönelik oryantasyonların yapılması da unutulmamalıdır.

Etik Çerçeve: Manipülasyona Karşı Hesap Verebilirlik

Davranışsal müdahaleler, şeffaflık ve denge ilkeleriyle çerçevelenmezse, “psikolojik yönlendirme”nin ötesine geçerek manipülatif kamu politikaları üretme riski taşır.

Önerilen etik ilkeler:

• Açıklık: Mükellef, hangi veriye göre riskli sınıfta yer aldığını bilmeli.
• Gönüllülük: İzaha davet süreci baskı değil, destek olarak sunulmalı.
• Tutarlılık: Aynı profildeki mükellefler benzer müdahalelere tabi olmalı.
• Hesap verebilirlik: Algoritmik kararların gerekçesi kamu denetimine açık olmalı.

Bu ilkeler hem yurttaşla kurulan ilişkiyi güçlendirecek, hem de kamu idaresine duyulan güveni artıracaktır.

 Davranışsal Kamuoyu Stratejileri: Katılım ve Farkındalık

Vergi bilinci, cezayla değil; katılım kültürüyle güçlenir. Gelecekte davranışsal vergilendirme, sadece sistem içi yönlendirme değil, aktif yurttaşlık mekanizmalarıyla birlikte düşünülmelidir.

Önerilen stratejiler:

• Kamusal içerik üretimi: Sosyal medya kampanyaları, bilgilendirici videolar, dijital hikâyeler.
• Etkileşimli vergi eğitimleri: Yapay zekâ destekli simulasyonlar ve senaryo temelli öğrenme.
• Veri okuryazarlığı modülleri: Yurttaşın kendi harcamasını ve uyum davranışını değerlendirebilmesini sağlayan araçlar.

Bu stratejiler, bireyin sadece pasif bir mükellef değil; aktif bir karar verici olarak kamu politikalarına katılmasını sağlar.

Küresel Gelecek Haritası: Türkiye İçin Bir Yol Önerisi

Alan	Küresel Eğilim	Türkiye İçin Öneri
Veri Yönetimi	Açık algoritmalar ve güven çerçevesi	Şeffaflık ilkesiyle yapılandırılmış sistemler
Eğitim ve Bilinç	Kamusal nudge akademileri	Vergi okuryazarlığı kampanyaları
Katılım	Yurttaş temelli geri bildirim sistemleri	Mükellef forumları ve fikir havuzları
Teknoloji Etikası	Etik denetim kurulları	Bağımsız algoritma izleme mekanizmaları

 

Türkiye’nin bu haritada kendi özgün stratejisini geliştirmesi, hem ulusal dönüşümü hem de küresel etkileşimi güçlendirecektir.

Sonuç Yerine

Dört bölüm halinde incelemye çalıştığım davranışsal vergilendirme ve Türkiye uygulamları ana başlıklar ile dikkat çeken bölümler özellikle ele alnımıştır. Davranışsal vergilendirmenin hem uluslararası hemde ülkemizde uygulama sonuçları açısındann yni olması dolayısıyla veri değerlendirmesinde özellikle ülkemizde hatalar olacaktır. Uygulayıcıların geleneksel vergi inceleme alışkanlıklarını değiştirme eğiliminde olmaması ve ülkeninin vergi gereksinimi dolaysıyla sancılı olacağı ve kamuoyunda ve meslek camiasında yoğun bir şekilde tartışılacağı açıktır. Uygulamanın yeni olması öncelikle uygulayıcıların hazır olmaması nedeniyle bir şaşkınlık yaratmaktadır. Bununda açık ve bilgilendirmenin ne kadar zayıf olduğunu göstermektedir. Vergi idaresinin uygulamalarının açık, hesap verilebilir , gönüllülük ve tutarlılık içerisinde olması vergi verenler tarafından yasal bir zorunluluğun yanısıra gönüllü katılımın sağlanmasının da temel unsuru olacaktır.

Bundan sonra işletmelerin ve uygulayıcıların davranışsal vergilendirme konusunda vergi kanunlarına uygun şekilde kayıt ve belgelendirme ile sonuçların anlaşılmasını sağlayacak bir muhsabe sistemi bilgisine sahip olmaları kaçınılmaz hale gelmektedir. Vergi uyumunu artırıcı bir etki yaratırken, kayıt dışılığın önlenmesinde vatandaşlık bilincinin gelişmesini sağlayacak, idari uygulamalarında kamuoyu ile paylaşılması ihmal edilmeden yapılması bir hesap verilebilirlik açısından önemli hale gelmektedir.

 

 

 Dipnotlar

1. OECD (2023), Behavioural Insights for Public Policy: Ethics and Implementation.
2. Sunstein, C.R. (2021), “Sludge Audits: How to Reduce Friction Costs and Improve Citizen Experience.”
3. Gelir İdaresi Başkanlığı, 2023–2026 Stratejik Planı – Davranışsal Veri Analitiği Hedefleri.
4. Ticaret Bakanlığı, 1. Ulusal Davranışsal Kamu Politikaları Konferansı (2023).
5. Thaler & Sunstein (2008), Nudge: Improving Decisions About Health, Wealth, and Happiness.

  

DİJİTAL DENETİM Mİ, ALGORİTMİK ŞÜPHE Mİ? -3

 

Giriş

2021 yılından itibaren idarenin, Davranışsal Vergilendirme politikalarına öncelik verdiği ve bunun sonuçlarının 2025 yılında daha da görünür hale geldiği gözlemlenmektedir. Ancak veri tabanlı yapay zeka kullanılarak yapıldığı söylenen vergilendirme “ davranışsal vergilendirmenin “ biraz daha uygulamada müdahale edilmiş hali olarak yansımaktadır. Uygulamada görülen bilgilendirmeden daha çok "incelemeye", yetkililer  aracılığıyla yönlendirmeden daha çok "verginin tamamlanması" yönünde zorlayıcı tavsiyeler yapıldığı görülmektedir.

Geçen hafta makalenin birinci bölümünde Davranışsal vergilendirme nedir? Kavramsal temeller ve küresel eğlimleri kısmını irdelemeye çalışmıştım.  İkinci bölümde  davranışsal vergilendirmenin Türkiye’de  uygulamalarını irdelemeye çalışmıştım.Bu bölümde ise kullanılan veri değerlendirmesinin görüngüsünü incelemeye çalışacağım.

 Yönlendirilen, Uyumun İnceltilmiş Baskı Hali

Türkiye’de davranışsal vergilendirme politikaları, geleneksel ceza odaklı yaklaşımların ötesine geçerken, “uyum” kavramını yeniden tanımlıyor. Ancak bu yeni yaklaşım, özellikle izaha davet uygulamalarıyla, gönüllü uyumla algoritmik baskı arasındaki sınırları belirsizleştiriyor.

Vergi idaresi artık mükellefi denetlemiyor; mükellefi “davranışına göre sorguluyor”. Bu dönüşümde yapay zekâ, sadece teknik bir araç değil, aynı zamanda davranışsal veri temelli bir "şüphe üretim mekanizması" haline gelmiş olabilir. Maliye politikalarının genel amaçları ekonomik istikararın sağlanması ve gelir adaletinin toplumsal refaha katkı sağlamasını amaçlayan, sürdürülebilir vergi politikalarının oluşturulmasını sağlamakla gerçekleşebiliyor. Adil bir vergi politikası gelir düzeyini dengeleyici, vergi kanunları açısından vergiyi doğuran olayın gerçekleşmiş olması üzerinden, hiçbir şüpheye yer vermeyecek şekilde toplumsal güven artırıcı bir uygulamayı benimsiyor olmalıdır. Vergi politikalarının geliştirilmesinde göz önünde bulundurulması gereken unsurlar ve toplumsal dönüşüm üzerindeki etkileri, devletlerin toplumlarına karşı olan yükümlülükleri bir psikolojik eşik olarak görülmelidir.Bu eşik inceltilmiş kamu baskısıyla belirsizleştirilmemelidir.

 Algoritmik Şüphe Nedir?

Algoritmik şüphe, bireyin veri temelli davranışları üzerinden riskli sınıfa dahil edilmesidir. Yapay zekâ sistemleri şu soruları kendi içinde üretir:

• Bu harcama normal mi?
• Bu indirimden yararlanmak mantıklı mı?
• Bu davranış hangi risk skoruna karşılık geliyor?

Bu algoritmalar, çoğu zaman şeffaf olmayan karar mekanizmalarıyla çalışır. Mükellef, hangi davranışının sistem tarafından “anormal” olarak tanımlandığını bilemez. Belirsizlik uyumu değil, kaygıyı tetikler. Vergi ise belirsizlikten değil, kanunlarca tanımlanmış vergiyi doğuran olaylar üzerinden elde edilir.

 Veri Temelli Ayrımcılık ve Davranışsal Hedefleme

Türkiye’de izaha davet sistemi, özellikle istisna ve indirimden yararlanan mükellefleri hedeflemeye başlamıştır. Kamuoyunda ve basına yansıyan bir kaç olay ve ünlünün, sosyal medaya fenomeninin, kayıt dışı harcamaları  üzerinden yapılıyor gibi gösterilsede, kayıt dışılıkla mücadele yerine, esas olarak vergi mükelleflerine yönelmektedir. Bu durum, veriye dayalı eşitsizlik riskini artırabilir.

Uygulama	Potansiyel Sorun
Lüks tüketimin hedeflenmesi	Gelir düzeyine göre ayrım üretimi
Sosyal medya analizi	Mahremiyet ihlali ve yorumların bağlamdan koparılması
Noter işlemleri üzerinden risk	Ticari faaliyetle yaşam tercihi arasındaki farkın ayırt edilememesi

Bu tablo, davranışsal müdahalelerin “adil olmayan bir hassasiyet” yaratabileceği uyarısını içerir.

 Hukuki Güvenlik Açısından Sorunlu Alanlar

• Belirsiz denetim eşiği: Mükellefin “neden çağrıldığını” tam olarak bilmemesi, savunma hakkını zayıflatır.
• Yapay Zeka Eğitimi altında bildirilen içeriklerin hukuki bağlayıcılığı yoktur, ancak psikolojik baskı oluşturur.
• Bir defalık giderlerin sorgulanması, işletmelerde karar alma özgürlüğünü sınırlayabilir.
• Etik sorumluluk: Davranışsal politikalar, yalnızca vergi uyumunu değil, yurttaşlık ilişkisini yeniden inşa eder. Bu nedenle hesap verebilirlik ilkeleriyle desteklenmelidir[1].

Toplumdaki Yansıma: “Ben Neyim, Neyle Yargılanıyorum?”

Mükellef artık borçlu değil, şüpheli gibi algılanıyor olabilir. Bu durum, özellikle küçük işletmelerde “devletle ilişki kurma biçimini” kökten etkileyebilir.

Kamuoyunun bu sürece vereceği tepki üç temel noktada şekillenir:

1. Bilgilendirme Düzeyi: Uygulamanın neden ve nasıl yapıldığı kamuya anlatılmazsa, güven duygusu zedelenir.Vergi toplayan kurumlara ve verginin harcandığı alanların sosyal fayda sağladığı fikrine karşı inanırlığı azalabilir.
2. Psikolojik Etki: İzaha davet, zorunlu olmayan bir işlem gibi sunulsa da, fiilen “veri temelli çağrı” niteliği taşır. Bilgi mahiyetinde mi yoksa vatandaş ile vergi idaresi arasında bir çay içme sohbeti mi olduğu karışır. Nitekim izha davetin vergi kanunlarıda özel üsülsüzlükle cezalandırılması “veri temelli çağrı” olmasının ötesinde bir amaç olduğunuda göstermektedir.
3. Adalet Algısı: Anormal harcama tanımının kişiye özel olmadığını bilmek, mükellefi sistemden uzaklaştırabilir. Adil bir vergilendirme anlayışından uzaklaşma toplumun her kesiminde nasıl bir davranış sergileyeceği konusunda şüpheci bir algı ortaya çıkarabilir.

Sonuç

Toplumun değer yargıları, vergi vermeye karşı direnci,  vergi güvenliği sağlanmadan yapılan vergilendirme yaklaşımı kişisel ve kurumsal psikolojik direnç oluşturabilir. Vergi yükü ve vergi tazyiki de vergilendirilecek kesimlerin kamusal harcama şeffalığının olmaması nedeniyle psikolojik yaklaşımları, davranışsal tepkilere yol açabilir.  Mali denetim mekanizmalarının dijitalleşmesi kaçınılmazdır. Ancak bu sürecin hukuki güvenlik, kişisel mahremiyet ve toplumsal meşruiyet ilkeleriyle birlikte yürütülmemesi, teknolojik kazanımları uzun vadede siyasal ve toplumsal maliyetlere dönüşebilir. Kredi kartı harcamaları gibi bireysel verilerin yapay zekâ destekli sistemlerle denetlenmesi, yalnızca teknik bir gelişme değil; aynı zamanda hukukun sınırlarını, kişisel yaşam biçimini,  mülkiyetin mahiyetini ve vatandaşlık ilişkisini yeniden tanımlayan bir eşiktir. Dijital verilerin iyi tanımlanmaması, aligoritmik hataların ve yapay zekanın yanlış kararlar almasına neden olabilir ki, bu çok daha vahim sonuçlar ortaya çıkarabilir. Adil olmayan ve vergi maliyetini artıran bu vb. gibi gelişmeler, vergi direncini toplumda artırır hale gelebilir.

Devletin etkinliğini artırma çabası, vatandaşın güvenini yitirmesi pahasına gerçekleşmemelidir. Vergi denetimi bir gözetim rejimi değil, bir güven rejimi olmalıdır. Yapay zekâ ile elde edilmiş dijital veriler ancak demokratik denetim ve hukuki sınırlarla buluştuğunda adaleti mümkün kılar. Dijital verilerden çok algoritmik şüphecilik toplumun psikolojik kabusü haline gelebilir.

 Dipnotlar

[1]: Fides Hukuk Dergisi – İzaha Davetin Hukuki Güvenlik Açısından Değerlendirilmesi
[2]: Optimum Dergisi – Avantaj ve Dezavantajlarıyla İzaha Davet Müessesesi
[3]: Vergi Algı – Davranışsal Kamu Politikalarının Etik Sınırları
[4]: BD Türkiye – Yapay Zekâ Tabanlı Vergi İncelemelerinde Hukuki Sorunlar
[5]: OECD – Privacy and Ethics in Behavioural Public Policy

 

TÜRKİYE’DE DAVRANIŞSAL VERGİLENDİRME UYGULAMALARI “KURUMSAL YAPI, UYGULAMA BİÇİMLERİ VE TOPLUMSAL ETKİLER”-2

  Giriş

Son yıllarda Türkiye’de vergi politikaları, klasik denetim anlayışından uzaklaşarak daha “insan odaklı” ve “veri destekli” bir yapıya evrilmektedir. Bu dönüşümün merkezinde yer alan davranışsal vergilendirme, mükelleflerin karar alma süreçlerini sadece hukuki zorunluluklarla değil, psikolojik ve sosyal etkenlerle de yönlendirmeyi amaçlamaktadır.

Bu yaklaşım, vergi idaresi ile yurttaş arasındaki ilişkiyi yeniden tanımlarken, aynı zamanda kamuoyunda vergi bilinci, gönüllü uyum ve şeffaflık gibi kavramların da yeniden tartışılmasına zemin hazırlamaktadır. Bu durum dijitalleşen Maliye ve yeni toplumsal davranışsal bir döneminin ilk müjdeleri olarak, uygulamlarla birlikte görülmeye başlandı. Geçen hafta makalenin birinci bölümünde Davranışsal vergilendirme nedir? Kavramsal temeller ve küresel eğlimleri kısmını irdelemeye çalışmıştım.  Bu makalede ise davranışsal vergilendirmenin Türkiye’de  uygulamalarını incelemeye çalışacağım.

 Türkiye’nin İlk Davranışsal Maliye Birimi

 Türkiye’de davranışsal vergilendirme alanındaki kurumsal yapı, 2021 yılında Gelir İdaresi Başkanlığı (GİB) bünyesinde kurulan Davranışsal Kamu Politikaları Müdürlüğü ile şekillenmiştir.

• Bu birim, OECD’nin Kamu Sektörü İnovasyon Gözlemevi tarafından yayımlanan küresel haritada Türkiye’yi temsil etmektedir.
• 2021–2023 Orta Vadeli Mali Planda, davranışsal kamu politikaları vergi bilincini güçlendirme ve gönüllü uyumu artırma aracı olarak resmen tanımlanmıştır.

Bu gelişmeler, Türkiye’nin küresel davranışsal politika ağlarına entegre olma çabasının somut göstergeleridir.

 İzaha Davet Sistemi ve Yapay Zeka Destekli Bildirimler

Türkiye’de davranışsal vergilendirme uygulamaları, özellikle izaha davet sistemi üzerinden şekillenmektedir:

• Veri kaynakları: Tapu kayıtları, banka hareketleri, kredi kartı harcamaları, noter işlemleri, sigorta bilgileri ve sosyal medya paylaşımları analiz edilmektedir.
• Risk tanımı: “Anormal harcama” davranışları, örneğin gelirle uyumsuz lüks tüketim, sistem tarafından tespit edilmekte ve mükellef izaha davet edilmektedir.
• Yapay zeka eğitimi adı altında gönderilen SMS ve e-postalar, mükellefleri uyum davranışına yönlendirmeyi amaçlamaktadır.

Bu süreç, klasik denetimden farklı olarak önleyici ve yönlendirici bir karakter taşımaktadır. Vergi sistemimizde güçelendirilen izaha davet yapısı ile yapay zekanın veriye dayalı toplumun çeşitli kesimlerine yönelik uygulamaları ilk uygulamalar olarak belirgenleşmektedir.

Yumuşak Güçle Vergi Kültürü İnşasında Kamuoyunda Tartışmaya Açık Konular

Davranışsal vergilendirme uygulamaları, kamuoyunda hem teknik hem de etik düzeyde tartışmalara yol açmaktadır:

Somut Etkiler:

• Vergi incelemesi yerine bilgilendirme: Mükellefler doğrudan cezai sürece girmeden önce açıklama yapma fırsatı bulmaktadır.
• Gönüllü uyumun teşviki: Mükellefler, izaha davet süreciyle kendi beyanlarını gözden geçirme imkânı elde etmektedir.
• Erken uyarı sistemi: Riskli işlemler önceden tespit edilerek mükellefler proaktif davranmaya yönlendirilmektedir.

Toplumsal Tartışmalar:

• Algoritmik şüphe: Yapay zeka destekli risk analizlerinin şeffaflığı ve adaleti sorgulanmaktadır. Diğer taraftan izaha davet yazılarına bakıldığında daha çok vergi kanunlarında indirim ve istisnalara yönelik bir risk analizi nedeniyle bu indirim ve istisanadan yaralananların izaha davet ve incelemeye sevk edilmesi de bunlardan yaralananlarada bir çekince oluşturmaktadır.
• Veri temelli ayrımcılık: “Anormal harcama” tanımı, sosyoekonomik gruplar arasında önyargılı değerlendirmelere neden olabilir. Kişisel verilerin korunması açısından bireylerin yaşamlarına ilişkin verilerin kullanılması da kişisel hakların zedelenmesi sorununu gündeme getirmektedir.
• Etik sınırlar: İzaha davet sürecinin hukuki ve psikolojik etkileri kamu vicdanında tartışılmaktadır. İzaha davetten çok idare uygulamaları, verginin konusuna giren veya varsayım olarak girdiği kabul edilen konularda izahdan daha çok sonuca odaklı “düzeltme yapılması” veya “beyen edilmesi” konusunda yönlendirici , baskı hissettirilmesi.

Bu tartışmalar, davranışsal vergilendirme politikalarının sadece teknik değil, aynı zamanda toplumsal bir dönüşüm aracı olduğunu göstermektedir.

Küresel Karşılaştırma: Türkiye’nin Yeri Nerede?

Ülke	Yöntem	Yaklaşım
Birleşik Krallık	Sosyal norm mesajları	“%90’ı ödedi, ya sen?”
Hollanda	E-posta kampanyaları	Topluluk içi sorumluluk vurgusu
Türkiye	İzaha davet, veri analizi	Risk gruplarına açıklama süreci

 

Türkiye, davranışsal vergilendirme alanında risk odaklı hedefleme stratejisini benimseyerek, küresel eğilimlerden farklı bir yol izlemektedir. Bu belkide kayıt dışılığın yagın olması, risk gruplarından vergi toplama maliyetinin yüksek olmasıyla da ilgili bir durum ortaya çıkarmaktadır.

 Dipnotlar

1. Avantaj ve Dezavantajlarıyla İzaha Davet Müessesesi – Optimum Dergisi
2. OECD, Behavioural Insights and Public Policy (2022)
3. Maliyenin İzaha Davet Yağmuru – BD Türkiye
4. Fides Hukuk Dergisi – İzaha Davetin Hukuki Güvenlik Açısından Değerlendirilmesi
5. Vergi Denetiminde Yeni Yaklaşım – Alomaliye
6. Vergi Algı – Davranışsal Kamu Politikalarının Türkiye’deki Gelişimi
7. NAZALI Gündem – OECD ve Türkiye’de Davranışsal Vergi Uygulamaları
8. Ticaret Bakanlığı – 1. Ulusal Davranışsal Kamu Politikaları Konferansı
9. OECD OPSI Haritası – Türkiye’nin Davranışsal Birim Temsili
10. Vergi Uyuşmazlıklarında İzaha Davet – MuhasebeTR
11. Ekonomim – Davranışsal Vergi Politikaları ve Kamuoyu Etkisi

DAVRANIŞSAL VERGİLENDİRME NEDİR? KAVRAMSAL TEMELLER VE KÜRESEL EĞİLİMLER”-1

  

 Giriş 

Vergi sistemleri uzun yıllar boyunca ekonomik rasyonaliteye dayalı modellerle şekillendi. Ancak bireylerin vergiye uyum davranışları, yalnızca maliyet-fayda analizleriyle açıklanamayacak kadar karmaşıktır. Bu noktada devreye giren davranışsal vergilendirme, bireylerin psikolojik, sosyal ve bilişsel özelliklerini dikkate alarak vergi politikalarının tasarımını yeniden düşünmeyi önermektedir. Bununla birlikte 2021 yılından itibaran ülkemizdede davranışsal vergilendirmeye yönelik adımlar atılmaya başlandı. Ancak toplumun yasalar karşısındaki sorumluluklarıyla birlikte, taşıdığı kültürel değerler ve gelenekler ile vergiye karşı bilinçsel tutumlarında önemli bir unsur olmaktadır. Bu makalede yeni bir uygulama alanı olan davranışsal vergilendirmede kavramlar ile uluslararası uygulama sonuçlarını kısaca tartışmaya çalışacağım.

Vergi Psikolojisinin Yeni Dili

Esas olarak ekonomik bir terim olan davranışsal modeller, son zamanlarda çeşitli şekillerde vergi alanında da uygulanma alanı bulmaktadır.Davranışsal vergilendirme; psikoloji, ekonomi ve kamu politikaları arasında köprü kuran dinamik bir alan olarak şekillenmiştir.

Temel kavramları:

• Dürtme (Nudge): Bireyleri özgürlüklerini kısıtlamadan davranış değişikliğine teşvik eden zarif müdahaleler.
• Seçim mimarisi: Karar ortamının şekliyle tercihleri yönlendirme.
• Çerçeveleme etkisi: Aynı bilginin farklı sunum biçimleriyle algının değişmesi.[1]
• Statüko etkisi: Mevcut durumu değiştirmeye karşı direnç gösterme eğilimi.

Bu kavramlar, vergi idarelerinin kullandığı mesajlardan ödeme sistemlerinin tasarımına kadar birçok noktada kendini gösteriyor.

Teoriyle Uyumlu, Sonuç Odaklı Müdahaleler

Davranışsal vergilendirme politikalarının ekonomik ve sosyal hayata uygulanması fikri bir çok ülkede bireylerin davarnışları üzerinde bir etki yaratarak kamusal kaynakların daha etkin bir şekilde zenginleştirlmesi ve verginin daha etkin toplanmasına katkı sağlanması amaçlanmıştır.Birçok ülke davranışsal vergilendirme uygulamalarını hayata geçirerek somut sonuçlar elde ettmişlerdir. Uygulanma örneklerine bakıldığında  bireylerde ,ailede toplumun geleceği olan gençler üzerinde vergi bilincinin yaygınlaştırılması ile dürüstlük fikrinin kıyasalama yoluyla katılımcılığın sağlanmasını hedefleyebilmektedir. Uygulanan birkaç ülkedeki göstegelere bakıldığında;

• “Birleşik Krallık: “%90’ı ödedi, ya sen?” mesajı içeren mektuplar, ödeme oranlarında %15’e kadar artış sağladı. İngiliz hükümeti, davranışsal müdahalelerin maliyetinin 10 katı kadar fayda sağladığını raporladı.
• Hollanda: Sosyal normlara dayalı e-posta kampanyaları ile özellikle genç mükelleflerde vergi beyannamesi verme oranı artırıldı.
• Avustralya: Vergi bildirimlerinin dili ve gönderim zamanı davranışsal analizler doğrultusunda belirlendi. Sonuç olarak, mükelleflerin daha erken ve düzenli ödeme davranışı geliştirdiği gözlemlendi.
• ABD – IRS: Mektup içerikleri ve gönderim zamanları davranışsal testlerle optimize edildi. Serbest meslek sahiplerinde vergi uyum oranı arttı; mükelleflerin vergi sistemine güveni güçlendi.”[2]

Davranışsal Yaklaşımların Somut Faydaları

Etki Alanı	Gözlemlenen Fayda
Gönüllü Uyum	%10–15 arasında artış
Denetim Maliyetleri	Daha az inceleme ihtiyacı, daha düşük operasyonel maliyet
Kamu Güveni	Vergi idaresine duyulan güvenin artışı
Sosyal Normlar	Toplumsal sorumluluk bilincinin pekişmesi
Hedefli Müdahale	Riskli davranış gruplarına düşük maliyetli erişim

 

Sonuç

Davranışsal vergilendirme, vergi sisteminin toplumla kurduğu ilişkiyi yeniden tanımlıyor. Toplumda yeni bir vergi kültürüne doğru gidiliyor. Fayda/ maliyet ilişkisi içerisinde verimliliği artırıcı, vergi idaresine güven artırıcı etkisi sağlaması, verginin toplanmasında riskli gruplar üzerinde daha etkin bir kontrol sağlanarak düşük mmaliyetle verginin toplanmasında kolaylaştırcı bir etkisi olabilmektedir. Cezadan çok anlayışı, zorlamadan çok teşviki, korkudan çok güveni esas alan bu yaklaşım; kamu politikalarında daha insani, daha katılımcı ve daha etkin bir dönemin öncüsü olabilir.[3]

 Dipnotlar

---

[1] Tversky, A. & Kahneman, D. (1981). “The Framing of Decisions and the Psychology of Choice.” Science, 211(4481), 453–458.

 

[2] Vergi Algı, “Dünyada ve Türkiye’de Davranışsal Kamu Politikalarının Analizi ve Davranışsal Yaklaşımların Vergi Bilincine Etkisi” – Kaynak

 

[3] Thaler, R. & Sunstein, C. (2008). Nudge: Improving Decisions About Health, Wealth, and Happiness.