Muhasebe Denetiminde Anlam Kurma, Davranışsal Yorumlama ve Yapay Zekâ Entegrasyonu

 

Özet

Bu çalışma, okuma sistemleri çerçevesi bağlamında sözcük bilgisinin muhasebe denetiminde anlam kurma süreçlerine etkisini incelemektedir. Perfetti ve Stafura’nın Reading Systems Framework’ü temel alınarak, kelime düzeyindeki anlamlandırma süreçlerinin zihinsel model oluşturma ve karar alma üzerindeki etkileri analiz edilmiştir. Uygulamalı bir vaka senaryosu üzerinden teknik terimlerin parafraz etkisi ve köprüleme çıkarımlarıyla nasıl yorumlandığı gösterilmiş; yapay zekâ destekli denetim sistemleri için semantik temelli modelleme önerileri sunulmuştur. Çalışma, hem akademik hem mesleki düzeyde okuma-anlama süreçlerinin yeniden yapılandırılmasına katkı sağlamayı amaçlamaktadır.

Anahtar Kelimeler: Okuma sistemleri, sözcük bilgisi, muhasebe denetimi, parafraz etkisi, yapay zekâ, etik karar alma

Giriş

Muhasebe denetimi, yalnızca rakamsal doğruluk kontrolü değil; aynı zamanda metinsel açıklamaların, dipnotların ve beyanların doğru anlaşılmasıyla şekillenen bir yorumlama sürecidir. Denetçinin kararları, okuduğu ifadelerin anlamını nasıl yapılandırdığına ve bu anlamları zihinsel modeline nasıl entegre ettiğine bağlıdır.

Bu bağlamda, okuma süreci salt teknik bir işlem değil, bilişsel ve davranışsal boyutları olan çok katmanlı bir faaliyettir. Özellikle “gerçeğe uygun değer”, “makul tahmin” veya “şüpheli işlem” gibi ifadeler, denetçinin zihninde farklı çağrışımlar yaratabilir. Bu çalışmada, sözcük bilgisinin okuma sistemleri içindeki rolü ele alınarak, muhasebe denetiminde anlam kurma süreçlerine etkisi incelenmektedir.

1. Okuma Sistemleri ve Muhasebe Denetimi Arasındaki Bağlantı

1.1 Okuma Sistemleri Çerçevesi Nedir?

Perfetti ve Stafura’nın geliştirdiği Reading Systems Framework, okuma sürecini dört temel alt sistem üzerinden açıklar¹:

• Sözcük Tanıma Sistemi: Kelimelerin görsel olarak tanınması ve zihinsel olarak çağrılması.

• Lexicon (Sözlük): Kelimelerin anlamlarının zihinsel temsili; teknik terimlerin çağrışım gücü burada şekillenir.

• Anlama Sistemi: Kelime anlamlarının bağlamla ilişkilendirilerek metnin genel anlamının oluşturulması.

• Durum Modeli: Okuyucunun metne dair oluşturduğu zihinsel yapı; olaylar, ilişkiler ve kavramlar arasındaki bağlantılar.

Bu sistemler, muhasebe denetiminde metinlerin yorumlanmasında doğrudan etkilidir. Örneğin, “makul varsayım” ifadesi, denetçinin zihinsel modelinde belirsizlik ya da risk çağrışımı yaratabilir.

2. Sözcük Bilgisi ve Anlam Kurma Süreci

2.1 Parafraz Etkisi

Parafraz etkisi, bir kelimenin anlamı mevcut metin modeliyle uyumluysa, bu anlamın doğrudan entegre edilmesini ifade eder². Denetçi “gerçeğe uygun değer” ifadesini okuduğunda, bu kavramın daha önceki bilgi birikimiyle örtüşmesi durumunda hızlı bir şekilde anlamlandırma gerçekleşir.

2.2 Köprülüme Çıkarımları

 Köprüleme çıkarımları, metindeki boşlukları doldurmak için yapılan zihinsel bağlantılardır³. Örneğin, “şüpheli işlem bulunmamaktadır” ifadesi, önceki açıklamalarla ilişkilendirilerek denetçinin zihinsel modelinde bir bütünlük oluşturur.

Bu iki süreç, denetçinin metni nasıl yorumladığını ve hangi noktada sorgulama ihtiyacı duyduğunu belirler.

3. Uygulamalı Vaka Analizi: Enflasyonist Dönemde Denetim

3.1 Senaryo

 Bir denetçi, yüksek enflasyon döneminde hazırlanmış bir finansal tabloyu inceliyor. Açıklamalarda şu ifadeler yer alıyor:

• “Gerçeğe uygun değer tahmini yapılmıştır.”

• “Makul varsayımlar çerçevesinde değerleme gerçekleştirilmiştir.”

• “Şüpheli işlem bulunmamaktadır.”

3.2 Süreç Analizi

 Bu ifadeler, denetçinin zihinsel modelinde şu şekilde işlenir:

• Gerçeğe uygun değer: Lexicon üzerinden çağrılır, parafraz etkisiyle doğrudan entegre edilir.

• Makul varsayım: Belirsizlik içerdiği için köprüleme çıkarımı gerektirir; denetçi ek sorgulama yapar.

• Şüpheli işlem: Etik çağrışım yaratır; denetçinin dikkat düzeyini artırır.

Bu süreçte, sözcüklerin anlamı yalnızca teknik değil, aynı zamanda davranışsal ve etik boyutlar taşır.

4. Yapay Zekâ Entegrasyonu: Denetim Sistemlerinde Sözcük İşleme

 Yapay zekâ destekli denetim sistemleri, bu süreçleri modelleyerek karar destek mekanizmalarını güçlendirebilir:

• Semantik Ağlar: Teknik terimlerin anlam haritaları oluşturularak bağlam analizi yapılabilir.

• Bağlam Duyarlı Dil Modelleri (örneğin BERT): Parafraz etkisini tespit ederek metinle uyumlu anlamları önceliklendirebilir.

• Çıkarım Algoritmaları: Köprüleme çıkarımlarını simüle ederek metin bütünlüğü analiz edilebilir.

Bu sistemler, denetçinin zihinsel modelini destekleyerek hem işlem hızını hem karar kalitesini artırabilir.

5. Sonuç ve Öneriler

 Sözcük bilgisi, muhasebe denetiminde metinlerin doğru anlaşılması için vazgeçilmez bir bileşendir. Kelime düzeyindeki anlamlandırma süreçleri, denetçinin zihinsel modelini şekillendirerek karar alma sürecini doğrudan etkiler.

Öneriler:

1. Denetim Eğitimlerinde Sözcük Bilgisi Vurgulanmalıdır

Teknik terimlerin bağlam içi anlamlandırılması, karar doğruluğunu artırır.

2. Yapay Zekâ Sistemleri Semantik Temelli Geliştirilmelidir

Sözcük anlamı seçimi ve çıkarım süreçleri algoritmik olarak modellenmelidir.

3. Etik Değerlendirmelerde Sözcük Çağrışımları Dikkate Alınmalıdır

Sözcüklerin davranışsal etkileri, denetçinin etik kararlarını şekillendirebilir.

Dipnotlar

1. Perfetti, C., & Stafura, J. (2014). Word Knowledge in a Theory of Reading Comprehension. Scientific Studies of Reading, 18(1), 22–37.

2. Gernsbacher, M. A. (1990). Language Comprehension as Structure Building. Hillsdale, NJ: Erlbaum.

3. Graesser, A. C., Singer, M., & Trabasso, T. (1994). Constructing Inferences During Narrative Text Comprehension. Psychological Review, 101(3), 371–395.