DAVRANIŞSAL VERGİLENDİRME NEDİR? KAVRAMSAL TEMELLER VE KÜRESEL EĞİLİMLER”-1

  

 Giriş 

Vergi sistemleri uzun yıllar boyunca ekonomik rasyonaliteye dayalı modellerle şekillendi. Ancak bireylerin vergiye uyum davranışları, yalnızca maliyet-fayda analizleriyle açıklanamayacak kadar karmaşıktır. Bu noktada devreye giren davranışsal vergilendirme, bireylerin psikolojik, sosyal ve bilişsel özelliklerini dikkate alarak vergi politikalarının tasarımını yeniden düşünmeyi önermektedir. Bununla birlikte 2021 yılından itibaran ülkemizdede davranışsal vergilendirmeye yönelik adımlar atılmaya başlandı. Ancak toplumun yasalar karşısındaki sorumluluklarıyla birlikte, taşıdığı kültürel değerler ve gelenekler ile vergiye karşı bilinçsel tutumlarında önemli bir unsur olmaktadır. Bu makalede yeni bir uygulama alanı olan davranışsal vergilendirmede kavramlar ile uluslararası uygulama sonuçlarını kısaca tartışmaya çalışacağım.

Vergi Psikolojisinin Yeni Dili

Esas olarak ekonomik bir terim olan davranışsal modeller, son zamanlarda çeşitli şekillerde vergi alanında da uygulanma alanı bulmaktadır.Davranışsal vergilendirme; psikoloji, ekonomi ve kamu politikaları arasında köprü kuran dinamik bir alan olarak şekillenmiştir.

Temel kavramları:

• Dürtme (Nudge): Bireyleri özgürlüklerini kısıtlamadan davranış değişikliğine teşvik eden zarif müdahaleler.
• Seçim mimarisi: Karar ortamının şekliyle tercihleri yönlendirme.
• Çerçeveleme etkisi: Aynı bilginin farklı sunum biçimleriyle algının değişmesi.[1]
• Statüko etkisi: Mevcut durumu değiştirmeye karşı direnç gösterme eğilimi.

Bu kavramlar, vergi idarelerinin kullandığı mesajlardan ödeme sistemlerinin tasarımına kadar birçok noktada kendini gösteriyor.

Teoriyle Uyumlu, Sonuç Odaklı Müdahaleler

Davranışsal vergilendirme politikalarının ekonomik ve sosyal hayata uygulanması fikri bir çok ülkede bireylerin davarnışları üzerinde bir etki yaratarak kamusal kaynakların daha etkin bir şekilde zenginleştirlmesi ve verginin daha etkin toplanmasına katkı sağlanması amaçlanmıştır.Birçok ülke davranışsal vergilendirme uygulamalarını hayata geçirerek somut sonuçlar elde ettmişlerdir. Uygulanma örneklerine bakıldığında  bireylerde ,ailede toplumun geleceği olan gençler üzerinde vergi bilincinin yaygınlaştırılması ile dürüstlük fikrinin kıyasalama yoluyla katılımcılığın sağlanmasını hedefleyebilmektedir. Uygulanan birkaç ülkedeki göstegelere bakıldığında;

• “Birleşik Krallık: “%90’ı ödedi, ya sen?” mesajı içeren mektuplar, ödeme oranlarında %15’e kadar artış sağladı. İngiliz hükümeti, davranışsal müdahalelerin maliyetinin 10 katı kadar fayda sağladığını raporladı.
• Hollanda: Sosyal normlara dayalı e-posta kampanyaları ile özellikle genç mükelleflerde vergi beyannamesi verme oranı artırıldı.
• Avustralya: Vergi bildirimlerinin dili ve gönderim zamanı davranışsal analizler doğrultusunda belirlendi. Sonuç olarak, mükelleflerin daha erken ve düzenli ödeme davranışı geliştirdiği gözlemlendi.
• ABD – IRS: Mektup içerikleri ve gönderim zamanları davranışsal testlerle optimize edildi. Serbest meslek sahiplerinde vergi uyum oranı arttı; mükelleflerin vergi sistemine güveni güçlendi.”[2]

Davranışsal Yaklaşımların Somut Faydaları

Etki Alanı	Gözlemlenen Fayda
Gönüllü Uyum	%10–15 arasında artış
Denetim Maliyetleri	Daha az inceleme ihtiyacı, daha düşük operasyonel maliyet
Kamu Güveni	Vergi idaresine duyulan güvenin artışı
Sosyal Normlar	Toplumsal sorumluluk bilincinin pekişmesi
Hedefli Müdahale	Riskli davranış gruplarına düşük maliyetli erişim

 

Sonuç

Davranışsal vergilendirme, vergi sisteminin toplumla kurduğu ilişkiyi yeniden tanımlıyor. Toplumda yeni bir vergi kültürüne doğru gidiliyor. Fayda/ maliyet ilişkisi içerisinde verimliliği artırıcı, vergi idaresine güven artırıcı etkisi sağlaması, verginin toplanmasında riskli gruplar üzerinde daha etkin bir kontrol sağlanarak düşük mmaliyetle verginin toplanmasında kolaylaştırcı bir etkisi olabilmektedir. Cezadan çok anlayışı, zorlamadan çok teşviki, korkudan çok güveni esas alan bu yaklaşım; kamu politikalarında daha insani, daha katılımcı ve daha etkin bir dönemin öncüsü olabilir.[3]

 Dipnotlar

---

[1] Tversky, A. & Kahneman, D. (1981). “The Framing of Decisions and the Psychology of Choice.” Science, 211(4481), 453–458.

 

[2] Vergi Algı, “Dünyada ve Türkiye’de Davranışsal Kamu Politikalarının Analizi ve Davranışsal Yaklaşımların Vergi Bilincine Etkisi” – Kaynak

 

[3] Thaler, R. & Sunstein, C. (2008). Nudge: Improving Decisions About Health, Wealth, and Happiness.